Ποιες ήταν οι διατροφικές συνήθειες των αρχαίων Αιγυπτίων

Τα αρχαιολογικά ευρήματα μας έχουν πει πολλά για το πώς οι αρχαίοι Αιγύπτιοι λάτρευαν, γιόρταζαν και θρηνούσαν. Αλλά αυτά τα επιστημονικά ευρήματα έχουν επίσης δελεαστικές ενδείξεις για το τι έτρωγαν.

Αναμφίβολα οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έτρωγαν πολύ καλύτερα από άλλους λαούς του αρχαίου κόσμου και αυτό σε μεγάλο βαθμό το όφειλαν στην εύφορη κοιλάδα του Νείλου. Το μεγάλο τους ποτάμι επέτρεπε να υπάρχει ιδιαίτερα γόνιμο έδαφος που ευνοούσε την ανάπτυξη της γεωργίας, γεγονός που τους έδινε ένα πλεονέκτημα σε σχέση με άλλους λαούς σε ό,τι αφορά την τροφή.

Βεβαίως υπήρχαν και εποχές που ο Νείλος πλημμύριζε και κατέστρεφε τις καλλιέργειες, όμως αυτό ήταν η εξαίρεση. Στην πραγματικότητα, ακόμα και τα αγάλματα και οι εικόνες των αρχαίων Αιγυπτίων, δείχνουν ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν υπέρβαροι.

Εξυπακούεται πως, όποια προσπάθεια κι αν κάνει κάποιος να περιγράψει τις διατροφικές τους συνήθειες, δεν θα μπορέσει να είναι απόλυτα ακριβής και ο λόγος δεν είναι άλλος από το γεγονός ότι μιλάμε για έναν λαό με χιλιάδες χρόνια ιστορίας, στη διάρκεια των οποίων η διατροφή τους άλλαξε αρκετές φορές και νέα τρόφιμα προστέθηκαν στο μενού τους.

Oι Αιγύπτιοι κατανάλωναν από δημητριακά, όπως emmer και kamut, έως θολή μπύρα και γαζέλα με μέλι. Το ψωμί και η μπύρα ήταν οι δύο πυλώνες της αιγυπτιακής διατροφής.

Ο καθένας, από τον ανώτατο ιερέα έως τον χαμηλότερο στην ιεραρχία εργάτη, έτρωγε αυτά τα δύο τρόφιμα κάθε μέρα, αν και η ποιότητα των τροφίμων που προορίζονταν για τον ιερέα αναμφίβολα θα ήταν υψηλότερη. Τα κύρια σιτηρά που καλλιεργούνται στην Αίγυπτο ήταν το δίκοκκο σιτάρι (emmer). Πιο γνωστό σήμερα ως farro, το emmer συμβαίνει να είναι μια αρκετά καλά ισορροπημένη πηγή διατροφής: Είναι πιο πλούσιο σε μέταλλα και φυτικές ίνες σε σχέση με παρόμοια σιτηρά. Ψωμιά και κουάκερ φτιάχνονταν από το σιτάρι, καθώς και ένα προϊόν που οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι αποκαλούν «ψωμί μπύρας».

Το ψωμί μπύρας φτιαχνόταν από ζύμη που είχε περισσότερη μαγιά από το κανονικό ψωμί και ψηνόταν σε θερμοκρασία που δεν σκότωνε τις καλλιέργειες ζύμης. Οι ζυθοποιοί έβαζαν το ψωμί σε δεξαμενές και το άφηναν να υποστεί φυσική ζύμωση σε νερό. Αυτό του έδινε ένα παχύ και θολό μείγμα που θα μπορούσε πιθανότατα να προκαλεί αηδία στους σύγχρονους ουρανίσκους μας. Ωστόσο, για τους αρχαίους Αιγυπτίους ήταν θρεπτικό και υγιεινό, και κάλυπτε πολλές θρεπτικές ανεπάρκειες της διατροφής των χαμηλότερων τάξεων.

Αρχικά η διαδικασία ψησίματος του ψωμιού γινόταν στην ύπαιθρο ή ακόμα και στα κάρβουνα. Ομως, από το Παλαιό Βασίλειο χρησιμοποιήθηκαν για το ψωμί μήτρες που προθερμαίνονταν, σκουπίζονταν με λίπος και γέμιζαν με τη ζύμη. Σιγά σιγά η διαδικασία αυτή έγινε πιο εξελιγμένα. Στο Μέσο Βασίλειο χρησιμοποιήθηκαν ψηλοί κωνικοί φούρνοι με εστία στο κάτω μέρος και με τρούλο, που ήταν ανοιχτός στην κορυφή. Το πρώτο ψωμί είχε σχήμα τηγανίτας, αλλά στη συνέχεια έγινε μεγάλο και στρογγυλό. Καμιά φορά τα παχιά καρβέλια με το κοίλο κέντρο γέμιζαν με φασόλια, λαχανικά και διάφορα άλλα υλικά. Μερικές φορές οι άκρες τους ήταν υπερυψωμένες για να κρατήσουν τα αυγά ή κάποια άλλη γέμιση. Πολλές φορές γλύκαιναν το ψωμί με μέλι, γλυκάνισο, σουσάμι και φρούτα.

Το πλεονέκτημα του Νείλου

Προφανώς, το γεγονός ότι ακόμα και οι φτωχοί μπορούσαν να καταναλώνουν σε αφθονία λαχανικά, φρούτα και ψάρια, ήταν δώρο του Νείλου. Συχνά έτρωγαν φασόλια, ρεβίθια, φακές και μπιζέλια όπως ακριβώς κάνουν οι σύγχρονοι Αιγύπτιοι. Τα πράσα και το αιγυπτιακό μαρούλι ήταν επίσης δημοφιλή, όπως και το σκόρδο με το κρεμμύδι που γνώριζαν πως έχουν θεραπευτικές ιδιότητες και τα χρησιμοποιούσαν και για ιατρικούς σκοπούς. Αν και ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται το αντίθετο, τα ραπανάκια δεν φαίνεται να έχουν καταναλωθεί πολύ στην αρχαία Αίγυπτο.

Το πιο δημοφιλές φρούτο στην αρχαία Αίγυπτο ήταν το δαμάσκηνο που ήταν πλούσιο σε σάκχαρα και πρωτεΐνες. Ενώ οι πλούσιοι χρησιμοποιούσαν το μέλι ως γλυκαντική ουσία, οι φτωχοί έτρωγαν τα δαμάσκηνα φρέσκα αλλά και αποξηραμένα και πολλές φορές τα χρησιμοποιούσαν για να κάνουν κρασί.

Από τις απεικονίσεις στις τοιχογραφίες γνωρίζουμε, ακόμα, πως έτρωγαν σύκα, αλλά και σταφύλια, όπως και σταφίδες. Τα ρόδια υπήρχαν επίσης στην αρχαία Αίγυπτο, καθώς βρέθηκαν ήδη από την 12^η Δυναστεία. Σε τάφο του Νέου Βασιλείου βρέθηκε ακόμα καρπούζι. Το ροδάκινο εμφανίστηκε την εποχή των Πτολεμαίων (ελληνική περίοδος), ενώ τα καρύδια και το χαρούπι δεν είχαν εμφανιστεί πριν από το Νέο Βασίλειο.

Κρέας, ψάρια και πουλερικά

Οι Αιγυπτιολόγοι ισχυρίζονται πως ορισμένα κρέατα όπως και ψάρια και άγρια πτηνά δεν εμφανίζονταν αρκετά συχνά στα τραπέζια των απλών ανθρώπων και μόνο οι πλούσιοι είχαν το προνόμιο να απολαμβάνουν τακτικά τα περισσότερα κρέατα. Οι φτωχοί έτρωγαν χήνες, πάπιες, ορτύκια, γερανούς και άλλα είδη και από το Νέο Βασίλειο και μετά μπορούσαν να εκτρέφουν πουλερικά.

Τα περισσότερα βρώσιμα ψάρια του Νείλου καταναλώνονταν εκτός από εκείνα που απαγορεύονταν λόγω της σύνδεσής τους με το μύθο του Οσιρι, ενώ σε ορισμένες περιοχές του Νείλου λατρευόταν η πέρκα, γι’ αυτό και ποτέ δεν την έτρωγαν. Τα ψάρια συνήθως τα έψηναν ή τα έβραζαν, τα αλάτιζαν και τα έβαζαν σε κονσέρβες ή τα άφηναν να αποξηρανθούν στον ήλιο. Η ωρίμανση των ψαριών ήταν τόσο σημαντική για τους Αιγυπτίους που μόνο οι αξιωματούχοι των ναών είχαν τη δυνατότητα να την κάνουν.

Τα βοοειδή τρώγονταν συχνά από τους πλούσιους, αλλά εμφανίζονται και στα τραπέζια των απλών ανθρώπων σε εορταστικές εκδηλώσεις, όταν μπορούσαν να σφάξουν και να φάνε πρόβατο ή γίδα.

Αντίθετα οι πλούσιοι είχαν την δυνατότητα να τρώνε και άγρια θηράματα, όπως ιπποπόταμους, γαζέλες, αντιλόπες, αίγαγρους και ελάφια, καθώς και  μικρότερα είδη, όπως σκαντζόχοιρους, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα στους τάφους.

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι κατανάλωναν επίσης χοιρινό, παρόλο που το ζώο είχε συνδεθεί με τον κακό θεό Seth, γι’ αυτό και καταναλώθηκε σπάνια στην Ανω Αίγυπτο. Αργότερα, όμως, οι χοίροι άρχισαν να εκτρέφονται συστηματικά και να καταναλώνονται ευρέως σε όλη την Αίγυπτο.

Γαλακτοκομικά προϊόντα

Παρόλο που δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για το γάλα, το τυρί και το βούτυρο, τουλάχιστον στα κείμενα, πιστεύεται πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν εξοικειωμένοι με τα γαλακτοκομικά προϊόντα, καθώς έχουν βρεθεί εικόνες που δείχνουν άνδρες να μεταφέρουν γλάστρες που πιθανότατα περιέχουν γάλα ή κρέμα γάλακτος. Εξάλλου, σε έναν θηβαϊκό τάφο της 19^ης δυναστείας, απεικονίζεται καθιστή γυναίκα που τραβάει κάτι από έναν λευκό κώνο, το οποίο είναι μάλλον βούτυρο ή τυρί.

Λίπη, έλαια, καρυκεύματα και γλυκαντικές ουσίες

Υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός διαφορετικών ελαίων και λίπους που χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι για την παρασκευή τροφίμων και μάλιστα διέθεταν 21 διαφορετικά ονόματα για τα φυτικά έλαια που έπαιρναν από το σουσάμι, τους σπόρους λιναριού, τον ηλιόσπορο, κλπ. Τα χρησιμοποιούσαν ως επί το πλείστον για το τηγάνισμα του κρέατος και των λαχανικών, τα οποία μαγείρευαν επίσης με γάλα και βούτυρο.

Το θαλασσινό αλάτι λόγω της σύνδεσής του με τον κακό Seth δεν καταναλωνόταν, αλλά το αλάτι από την όαση της Σίβα ήταν διαθέσιμο. Το πιπέρι, ωστόσο, εμφανίζεται μόνο από την ελληνική περίοδο όπως και άλλα μπαχαρικά, όπως κανέλα, κόλιανδρο, κύμινο, μάραθο, μουστάρδα και θυμάρι. Η ζάχαρη εμφανίζεται πολύ αργά στην αιγυπτιακή ιστορία, αλλά το μέλι χρησιμοποιούνταν πάρα πολύ από τους πλούσιους για γλυκαντικό, ήταν όμως μάλλον ακριβό για τους φτωχούς.

Χωρίς αμφιβολία, λόγω του πλούσιου εδάφους και της πλούσιας βλάστησης, οι πλούσιοι της Αιγύπτου πάντα έτρωγαν καλά, ακόμη και σε περιόδους ξηρασίας, αλλά και οι φτωχοί ως επί το πλείστον τρέφονταν καλά, αν και όχι τόσο πλούσια.

Τα συμπόσια ήταν συχνά όπως και τα διάφορα φεστιβάλ και εορταστικές εκδηλώσεις.

Τα κοινά αρτοποιεία δεν ήταν γνωστά μέχρι το Νέο Βασίλειο, αλλά οι κουζίνες των πλουσίων ήταν πλήρως επανδρωμένες με προσωπικό. Τα κοινά γεύματα σερβίρονταν με μπύρα ή για τους πολύ πλούσιους με κρασί. Η μπύρα ζυμωνόταν κυρίως από σιτάρι, αν και περιστασιακά χρησιμοποιήθηκε μπαγιάτικο ψωμί.

Τα γεύματα

Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν συνταγές από την εποχή εκείνη, έχουμε μια καλή ιδέα για το πώς οι Αιγύπτιοι παρασκεύαζαν το φαγητό τους, χάρη σε διάφορα αντικείμενα που άφηναν στους τάφους.

Οι εργάτες έτρωγαν δύο γεύματα την ημέρα: Ενα πρωινό γεύμα με ψωμί, μπύρα και συχνά κρεμμύδια, και ένα πιο πλούσιο δείπνο με βραστά λαχανικά, κρέας και περισσότερο ψωμί και μπύρα.

Οι ευγενείς έτρωγαν καλά, με λαχανικά, κρέας και δημητριακά σε κάθε γεύμα, καθώς και κρασί και γαλακτοκομικά προϊόντα όπως το βούτυρο και το τυρί.

Οι ιερείς και οι βασιλιάδες έτρωγαν ακόμα καλύτερα. Οι τάφοι δίνουν λεπτομέρειες για τα γεύματα με την άγρια γαζέλα ψημένη με μέλι, τις πάπιες στη σούβλα, τα ρόδια και ένα φρούτο που μοιάζει με μούρο που ονομάζεται τζίτζιφο με κέικ μέλι για επιδόρπιο. Για να το ολοκληρώσουν, τα κορίτσια-υπηρέτριες κυκλοφορούσαν με κανάτες του κρασιού για να ξαναγεμίζουν τα άδεια ποτήρια: το τέλειο τέλος σε ένα αιγυπτιακό συμπόσιο.